Βασκανία είναι η βλάβη που θεληματικά ή ασυναίσθητα προκαλούν ορισμένοι άνθρωποι με το βλέμμα τους πάνω σε άλλους ανθρώπους, ζώα ή πράγματα, τα οποία λόγω της ομορφιάς τους προκαλούν το φθόνο. Για το λόγο αυτόν την αποκαλούμε και μάτιασμα.

Δοξασίες για τη βασκανία υπήρχαν σε όλους τους λαούς. Ξεκίνησαν από την Ανατολή (Χαλδαίοι, Ασσύριοι) και μεταδόθηκαν στους Ρωμαίους, οι οποίοι τις διέδωσαν σε όλη την Ευρώπη. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ιδιαίτερα στη δύναμη της βασκανίας. Οι πλέον εξέχουσες προσωπικότητες του αρχαίου πνευματικού κόσμου, όπως ο Δημόκριτος, ο Αριστοτέλης, ο Πλούταρχος και άλλοι παραδέχονταν τη βασκανία. «Μη μέγα λέγε, μη τις βασκανία περιτρέψει τον λόγον τον μέλλοντα», λέει ο Σωκράτης στον «Φαίδωνα», όπως εμείς σήμερα λέμε «μη λες μεγάλο λόγο». Στον Αριστοτέλη διαβάζουμε: «εβάσκηνε πάντα η τύχη» και αλλού: «ίνα μη βασκαθώσι». Στον Διονύσιο δε τον Αλικαρνασσέα υπάρχει η φράση: «εισί τινές ους το βασκαίνειν τρέφει». Εξ άλλου το «χτύπα ξύλο» αντιστοιχεί στο αρχαίο «άπτεσθαι ξύλου» και το «οφθαλμίζειν» στο «ματιάζω».

Αλλά και η στάση της εκκλησίας δεν είναι εχθρική απέναντι στη βασκανία. Τουναντίον, μάλιστα, και αυτή αναγνωρίζει τη δύναμή της αποδίδοντάς την στην ενέργεια του πονηρού, γι’αυτό και υπάρχει ειδική ευχή κατά της βασκανίας.

Οι λαοί, χωρίς εξαίρεση, για να εξουδετερώσουν την καταστρεπτική δύναμη της βασκανίας έχουν εφεύρει διάφορα φυλαχτά. Η μπλε χάντρα, το μάτι, είναι από τα πιο διαδεδομένα, κυρίως για να προφυλαχτούν τα μωρά, και φυσικά παραπέμπουν στις αρμαθιές των χαϊμαλιών των πρωτόγονων λαών. Ο καλός ο λόγος συνοδεύεται συνήθως από το φτύσιμο (φτου να μη βασκαθείς), κάτι που συνέβαινε και στην αρχαιότητα, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Θεόκριτου: «η μαγική ενέργεια κατεστρέφετο εάν τις έπτυε τρις».

Όμως το πιο γνωστό και διαδεδομένο βασκάνιο (αποτρεπτικό κατά της βασκανίας) είναι αναμφισβήτητα το σκόρδο. Στην Ελλάδα το κρεμούν ως φυλαχτό σε ζώα, πρόσωπα ή πράγματα «για να μην τα πιάσει το κακό μάτι» ή απλώς λένε ως αποτρεπτική ευχή «σκόρδα στα μάτια σου» ή «φτου σκόρδο», όταν θαυμάζει κανείς ή επαινεί κάποιον ή κάτι. Σε πολλές περιοχές τοποθετούσαν σκόρδο κάτω από το προσκέφαλο της λεχώνας και όχι σπάνια οι γεωργοί, αρχίζοντας τη σπορά, έθαβαν στην άκρη του χωραφιού ρόδι για την καρποφορία και σκόρδο για τη βασκανία.

Εύλογα καταλαβαίνει κανείς ότι η έντονη οσμή είναι εκείνη που έδωσε στο σκόρδο αυτές τις αποτρεπτικές ιδιότητες, τις μαγικές ικανότητες. Η παράδοση λέει πως οι νεράιδες και οι βρυκόλακες αποφεύγουν τη μυρωδιά του σκόρδου, όπως ακριβώς γίνεται με τα φίδια και τους σκορπιούς. Από παλιά επίσης το χρησιμοποιούσαν για να διώχνει το διάβολο. Ο σατανάς δεν αγαπά τις ισχυρές μυρωδιές και το ακετυλένιο που εκπέμπεται από το σκόρδο τον τρομάζει ακόμη περισσότερο. Το περιδέραιο από σκελίδες σκόρδου υπήρξε πάντα μια καλή άμυνα ενάντια στις επισκέψεις των βρυκολάκων ή των νυχτερινών δαιμόνων. Μια σκελίδα σκόρδου είναι από μόνη της ένα μαγικό αντικείμενο. Αν την αφήσετε κάπου για αρκετό χρόνο, δεν σαπίζει,αλλά εξαφανίζεται αφήνοντας μια λεπτή άοσμη σκόνη!

Τώρα, αν παρά τα φυλαχτά και τα σκόρδα συμβεί το μάτιασμα, τότε το λόγο έχουν οι περίφημες ξεματιάστρες. Είναι κατά κανόνα λαϊκές μεσήλικες ή υπερήλικες γυναίκες που με το λάδι, κάποιες χειρονομίες, σταυρώματα στον αέρα, χασμουρητά και μια αυτοσχέδια ευχή παίρνουν το κακό το μάτι και θεραπεύουν άμεσα τον «άρρωστο». Η τέχνη της ξεματιάστρας δεν είναι κάτι που οποιοσδήποτε μπορεί να μάθει, αφού σύμφωνα με την παράδοση περνάει μόνο από την πεθερά στη νύφη.

Σήμερα, που διάγουμε τον 21ο αι., είναι τουλάχιστον αστείο να υπάρχουν ακόμη άνθρωποι προσκολλημένοι σε τέτοιες δοξασίες και προλήψεις. Άλλωστε και από επιστημονική άποψη, γεγονότα σαν αυτά δεν ερμηνεύονται παρά μόνο με την έννοια της αυθυποβολής. Πρόκειται για ήσσονος σημασίας σωματικά ή ψυχοσωματικά προβλήματα ή συμπτώματα τα οποία ο ασθενής αποδίδει στη βασκανία και πιστεύει ότι θα λυθούν αυτομάτως με την επέμβαση της ξεματιάστρας. Αντιλήψεις περί βασκανίας και τα συναφή καλό είναι να κατατάσσονται στο χώριο της λαογραφίας. Μόνο αν είμαστε απαλλαγμένοι από προλήψεις και δεισιδαιμονίες θα πορευόμαστε στη ζωή ορθολογιστικά και φυσικά θα αντιμετωπίζουμε καλύτερα τις αντιξοότητές της.