Μια κριτική ματιά στα γνωστά μας παραμύθια…

Βασιλιάδες και πριγκιπόπουλα, μάγισσες και νεράιδες, γίγαντες και νάνοι υπήρξαν οι πρωταγωνιστές στα παραμύθια με τα οποία μεγαλώσαμε.

Όταν οι Γερμανοί αδερφοί Γκριμ κατά το 19ο αι. συνέλεξαν μύθους και παραμύθια και τα κατέγραψαν, δεν θα μπορούσαν να φανταστούν ίσως ότι η Κοκκινοσκουφίτσα, η Χιονάτη, η Ραπουνζέλ θα πρωταγωνιστούσαν στην παιδική ηλικία πολλών γενιών, ακόμη και σήμερα.

Τώρα που διάγω τη φάση της ωριμότητας, θέλοντας κάποια στιγμή να αφηγηθώ στον εγγονό μου Φίλιππο ένα από τα παραμύθια αυτά, σκέφτηκα με φρίκη ότι είναι γεμάτα σκληρότητα και ακραίες καταστάσεις, προβληματισμό που δεν είχα όταν μεγάλωνα τα παιδιά μου – και απορώ γιατί… Αναρωτήθηκα λοιπόν τι μηνύματα περνούν στα παιδάκια με την ωμότητα που δίνονται οι ιστοριούλες αυτές;

Για παράδειγμα, ο κακός λύκος που τρώει τη γιαγιά στο παραμύθι της Κοκκινοσκουφίτσας, ο κυνηγός που ανοίγει με ένα ψαλίδι την κοιλιά του λύκου… ω Θεέ, δεν είναι σκέτη αντριχίλα;… Βέβαια, το κυρίαρχο μήνυμα είναι ότι το παιδί έρχεται αντιμέτωπο με την κακοτοπιά (βλ.λύκος) όταν δεν ακούει τις γονικές συμβουλές. Κάποιοι μάλιστα προχωρούν και πιο πέρα, κάτι αντίστοιχο με την υπόδειξη «μη πάρεις ποτέ καραμέλα από άγνωστο» με όλα τα σεξουαλικά υπονοούμενα, αλλά το αντιπαρέρχομαι.

Από την άλλη, πόσοι γονείς σήμερα θα εγκατέλειπαν τα  παιδιά τους στο δάσος όταν δεν θα είχαν να τα ταϊσουν; Και όχι μία φορά, αλλά και δεύτερη, όπως συνέβη με τον Κοντορεβυθούλη (και το λιγότερο ίσως γνωστό παραμύθι Χάνσελ και Γκρέτελ). Τι συναισθήματα να προκαλεί άραγε αυτό στο μικρό παιδί, όταν βλέπει ότι οι γονείς, μόλις έρθουν αντιμέτωποι με τη φτώχεια και τη στέρηση, το πρώτο που σκέφτονται είναι να απαλλαγούν από τα παιδιά τους; Και πόση ασφάλεια μπορεί να νοιώσει το νήπιο στην οικογενειακή εστία; Φυσικά, στο συγκεκριμένο παραμύθι άλλο είναι το επιμύθιο: διδάσκει να χρησιμοποιούμε το μυαλό μας στους κινδύνους και τις αντιξοότητες και να μην αφήνουμε το φόβο να μας παραλύει, όπως έδρασε αποτελεσματικά ο Κοντορεβυθούλης και έσωσε τον εαυτό του και τα αδέρφια του.

Το ορφανό παιδί είναι πολλές φορές κύριος χαρακτήρας στις περισσότερες ιστορίες, και μάλιστα ορφανό από μάνα (επιβεβαιώνοντας τον κανόνα ότι το παιδί από μάνα ορφανεύει). Κλασικό παράδειγμα η Χιονάτη και η Σταχτοπούτα. Συνήθως η παρουσία του πατέρα είναι παθητική έως ανύπαρκτη, δεσπόζει η μορφή της μητριάς που είναι πάντα κακιά και ιντριγκαδόρα, το ορφανό περνά τα μύρια όσα, νοιώθει ότι δεν αποτελεί μέρος της οικογένειας και αναγκάζεται να βρει τρόπους για την επιβίωσή του. Όταν εμείς οι μεγάλοι στην αναφορά ενός ορφανού νοιώθουμε έναν κόμπο στο στομάχι, φανταστείτε τι μπορεί να νοιώθει ένα παιδάκι αν λειτουργήσει σ’αυτό η ενσυναίσθηση…

Κομβική ακόμη είναι η παρουσία βασιλιάδων και πριγκιπόπουλων. Δεν ονοματίζονται ποτέ, ούτε καν το βασίλειό τους, η παρουσία τους όμως περνά το μήνυμα στα κοριτσάκια ότι κάποια στιγμή θα έρθει το βασιλόπουλο με το άσπρο άλογο και η ζωή θα είναι μέλι-γάλα, αλλά η πραγματικότητα δεν είναι έτσι και αργότερα θα διαπιστώσουν ότι όλα αυτά ήταν φρούδες ελπίδες, αλλά τότε θα έχουν ίσως πάψει να πιστεύουν σε παραμύθια – και καλά θα κάνουν.

Όσα όμως βάσανα και ταλαιπωρίες να περάσει ο ήρωας ή η ηρωίδα του παραμυθιού, στο τέλος λυτρώνεται, μαζί μ’αυτόν και οι αναγνώστες (ή οι ακροατές) και έτσι επιτελείται η καθοριστική για την τραγωδία κάθαρση. Γι’αυτό και τα παραμύθια τελειώνουν πάντα με τη φράση: «Κι έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα».

Για να κατανοήσουμε σήμερα τα παραμύθια αυτά με τις ωμότητές τους, πρέπει να εισχωρήσουμε σε άλλο κόσμο, σε άλλο χώρο, χρόνο και πραγματικότητα, μακριά από τον ορθολογισμό του σήμερα. Τα παραμύθια αυτά προέρχονται από τη δύσκολη εποχή του Μεσαίωνα, με αρρώστιες, λιμούς, όπου η επιβίωση ήταν άθλος. Και μόνο ιδωμένα κάτω απ’αυτό το πρίσμα μπορούμε να  «δικαιολογήσουμε» εν μέρει τις ενέργειες των ηρώων.

Στον αντίποδα βρίσκονται οι μύθοι του Αισώπου. Είναι απλοί και κατανοητοί, μας δίνουν μια πολύ καθαρή άποψη για τον κόσμο, χωρίς έμμεσα μηνύματα, έχουν έντονα διδακτικό χαρακτήρα δοσμένο τέλεια με ανθρώπους ή ζώα που έχουν ανθρώπινες ιδιότητες. Για το λόγο αυτό εγώ προσωπικά θα τους συνιστούσα ανεπιφύλακτα. Όμως δεν θα ήθελα τα παιδάκια να στερηθούν και τη μαγεία του παραμυθιού, με την οποία μεγαλώσαμε εμείς….